 |
بدون ترديد اصل عزاداري و اقامه ماتم براي شهداء و آزاد مردان تاريخ، در اسلام سابقه ديرين دارد و از اخبار بر مي آيد که پيامبر (ص) نيز آن را تأييد کرد و در برگزاري آن همت مي گماشت. اما در رابطه با کيفيت و شيوه برگزاري عزاداري (سينه زني، زنجير زني، علم و کتل، تعزيه، نخل گرداني و ... ) برنامه خاص، حديث و روايت معتبري وجود ندارد و مشخصه هاي عزاداري در زمان پيامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) محدود بود به مرثيه سرائي، گريستن و گرياندن در قالب شعر و مرثيه، جز اين که هنگام رحلت پيامبر اکرم (ص) بنا بر نقل عايشه زنان به عزاداري پرداختند (و به سينه و صورت خود مي زدند) (1)، احاديث و يا حديثي در مورد سينه زني و زنجير زني و ... آن هم به شکل رايج امروزه، نيافتيم و در زمان حيات پيامبر (ص) نيز عزاداري، منحصر به گريه و گرياندن بود. ابن هشام مي نويسد بعد از اتمام جنگ احد که رسول الله (ص) به خانه خود مي رفت، عبورش به محله «بني عبد الاشهل» و «بني ظفر» افتاد و صداي زنان آنها -که بر کشتگانشان گريه مي کردند- به گوش آن حضرت (ص) خورد و موجب شد كه اشک بر صورت او نيز جاري گردد و در پي آن بفرمايد: «ولي کسي نيست که بر حمزه بگريد».
رؤساي قبيله بني عبد الاشهل پس از آگاهي از اين موضوع، به زنان قبيله شان دستور دادند، لباس عزا بپوشند و به در مسجد بروند و در آن جا براي حمزه اقامه عزا و ماتم کنند، رسول خدا (ص) که صداي گريه آنها را شنيد، از خانه خويش بيرون آمده، از آنها سپاس گزاري کرد و فرمود: «به خانه هاي خود بازگرديد خداي تان رحمت كند که به خوبي مواسات خود را انجام داديد» (2).
و هنگامي که پيامبر (ص) رحلت کردند، مردم مدينه از زن و مرد به گريه و ندبه پرداختند و بنا بر قول عثمان بن عفان «برخي از اصحاب چنان اندوهگين شدند که چيزي نمانده بود به وهم دچار آيند» (3).
در شهادت علي (ع) فرزندان آن حضرت (ع) و مردم کوفه به شدت گريه کردند (4) و هنگامي که امام حسن (ع) به شهادت رسيد، برادرش محمد حنفيه مرثيه و نوحه سرايي کرد (5) و بي شک نخستين کساني که در شهادت امام حسين (ع) به عزاداري پرداختند، اهل بيت آن حضرت (ع) و بني هاشم بودند.
شروع عزاداري آن حضرت (ع) بدون فاصله بعد از شهادت آن جناب در سرزمين کربلا بود؛ نقل شده پس از آن که امام حسين (ع) از پشت اسب به زمين افتاد و اسب خون آلود آن حضرت (ع) به خيمه ها رفت، زنان و خواهران و دختران آن حضرت (ع) به محض شنيدن صداي اسب از خيمه ها بيرون ريخته و بر سر و صورت خود زدند و جناب ام کلثوم فرياد مي کرد: «وامحمداه! واجداه! وانبياه! واابالقاسماه! واعلياه! واجعفراه! واحمزتاه! واحسناه! اين حسين (ع) است که به زمين افتاده و در کربلا نقش زمين شده سرش از قفا بريده شده و عمامه و ردايش به غارت رفته و آن قدر گريست تا غش کرد» (6).
و بعد از آن در کوفه و مدينه و در زمان امام صادق (ع) و ... عزاداري سالار شهيدان حسين ابن علي (ع) به همين صورت انجام مي گرفت (7).
البته از برخي وعاظ محترم و مورد اعتماد شنيده شده است که آنها به نقل از امام صادق (ع) مي گفتند که آن حضرت (ع) جوانان را ترغيب مي نمودند که در کوي و برزن ها با صداي رسا نداي «يا حسين، يا حسين» و فرياد مظلوميت بر آن حضرت (ع) سر دهند.
و همان طور که آيت الله مصباح يزدي در کتاب نفيس «آذرخشي ديگر در آسمان کربلا» آورده اند وقتي معارف (حاصل شده از منبرها و جلسه هاي ديني) با احساسات روحي و هيجانان قلبي توأم شود و ميزان تأثير گذاري به مراتب بيشتر است و اين يک مطلب علمي و روان شناختي است لذا از قديم هم منبر علما دو قسمت بود، يک بحث علمي و سپس جلسه روضه خواني.
به هر صورت عزاداري به شکل معين مثلا در قالب سينه زني و زنجير زني و ... به نحو مستقيم ريشه روايي ندارد و گويا شکل برپايي مراسم عزاداري، به خود مردم واگذار شده است تا با انطباق اصول کلي دين و راهنمايي ائمه اطهار (ع) و بزرگان دين با عرف محلي، تکريم و تجليل شايسته از ائمه معصومين (ع) بجا آورند، و گفته اند راه افتادن دسته هاي سينه زني از زمان آل بويه در ميان شيعيان رايج گرديد. در عصر صفوي نيز دسته هاي سينه زني همراه با خواندن اشعار با آهنگ يک نواخت -که در سوگ امام حسين (ع) سروده شده بود- در کوچه ها و خيابان مي گشتند. دراين عصر براي افزايش هيجان مردم و هر چه شکوهمندتر شدن دسته هاي عزاداري، نواختن طبل و کوبيدن سنج معمول گرديد و ادوات جنگي -که در ميدان رزم کاربرد داشت- به اين گونه مجالس راه يافت. شيپورزني، علم گرداني، حرکت دادن کتل، مورد استفاده سوگواران قرار گرفت (8).
از جمله چيزهايي که بعد از اين عصر به دسته هاي سينه زني اضافه شد، عبارت بود از خون آلود کردن سر و صورت با تيغ زدن و قمه زدن به فرق سر با توجه به گزارش هايي که در عصر قاجار موجود است، اين عمل در آن زمان معمول و رايج بوده است (9).
از تحول در شيوه هاي سينه زني و زنجير زني، استفاده مي شود که اين مسأله از خواست هاي اجتماعي و بافت هاي جامعه، فرهنگ و آداب آنها سرچشمه مي گيرد، البته سزاوار است که اصل و اساس اين نوع سينه زدن ها پذيرفته شود، زيرا در جوشش احساسات و عواطف و تحريک هيجان اثرات مثبت دارد، اما هيأت هاي مذهبي توجه داشته باشند که سينه زني و زنجير زني، علم برداري و ... ، به حرکت هاي نمايشي، اضافي، بالا و پائين پريدن با خرافات و اوهام آلوده نگردد، که اين گونه حرکات عزاداري را از سادگي و محتوي تهي مي سازد اما راجع به اشک:
گريستن و گرياندن زماني ارزش دارد و اثرش بيشتر خواهد بود که از گفتار امام حسين (ع) و مصائب عاشورا تأثير پذيرفته باشد، نه از صوت زيباي مداحان و دلتنگي دنيا، که متأسفانه گاهي ديده مي شود مردم دنبال صوت زيبا هستند و علاقه زيادي به خطابه ندارند، و آن چه که بايد در عزاداري امام حسين (ع) بيشتر مورد عنايت قرار گيرد، آشنايي با اهداف بلند امام (ع) و فرهنگ عاشورا و عبرت آموزي از اين حادثه دردناک تاريخي است که اگر اين مهم مورد غفلت قرار نگيرد، هم اشک خواهد بود و هم شکوه و هيجان و هم کوهي از احساسات و نفرت عليه بيدادگري.
بنابراين هر چند در مورد کيفيت عزاداري (سينه زني و زنجير زني) حديث و يا روايتي نداشته باشيم و ضرورت هم ندارد که در تمامي موارد جزئي، حديث و دستور خاص وارد شده باشد زيرا اصل و کليت آن از سوي ائمه (ع) بيان شده است. اما از مجموع احاديثي که در رابطه با اصل عزاداري امام حسين (ع) و نيز از سيره مستمره ائمه (ع)، مي توان استفاده کرد، اين است که عزاداري امام حسين (ع) بايستي توأم با شکوه، فرياد، هيجان، اشک و ناله برخواسته از مکتب عاشورا باشد و طبيعي است ک لباس سياه پوشيدن، راه اندازي دستجات، دسته هاي سينه زني و زنجير زني به شکل معقول و متعارف و همراه با وقار، حزن، اندون و ماتم، تا حدي که موجب وهن اسلام و اضرار بر نفس نباشد نقش مثبت و سازنده در شکوه و شور مجالس عزا دارد و نمي توان آن را نفي کرد.
-------------------------
پي نوشت ها:
1. ابن هشام، سيره النبويه، ج 2، ص 428.
2. عبد الملک ابن هشام حميري، سيره النبويه، ترجمه سيد هاشم رسولي، اسلاميه، ج 4، ص 122.
3. همان، ج 2، ص 252.
4. شيخ عباس قمي، منتهي الآمال، احمدي، 1368 ش، ج 1 و 2، صص 211، 220 و 223.
5. ابوالحسن علي بن حسين مسعودي، مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاينده، تهران، بنگاه، 1360، ج 2، ص 3.
6. خوارزمي، مقتل الحسين، الجزء الثاني، دار انوار الهداي، ط اول، 1418 هـ، ص 43.
7. سيد بن طاووس، اللهوف، ترجمه عبدالرحيم عقيقي بخشايشي، قم، نويد، 1378 ش.
8. ر.ک: پشرو چلکووسکي، تعزيه هنر بومي ايران، ترجمه داوود حاتمي، علمي هرهنگي، ج 1، 1367 ش، ص 10.
9. بنجامين، ايران و ايرانيان، ترجمه محمد حسين کرد، جاويدان، ج 1، 1363، ص 248.
رؤساي قبيله بني عبد الاشهل پس از آگاهي از اين موضوع، به زنان قبيله شان دستور دادند، لباس عزا بپوشند و به در مسجد بروند و در آن جا براي حمزه اقامه عزا و ماتم کنند، رسول خدا (ص) که صداي گريه آنها را شنيد، از خانه خويش بيرون آمده، از آنها سپاس گزاري کرد و فرمود: «به خانه هاي خود بازگرديد خداي تان رحمت كند که به خوبي مواسات خود را انجام داديد» (2).
و هنگامي که پيامبر (ص) رحلت کردند، مردم مدينه از زن و مرد به گريه و ندبه پرداختند و بنا بر قول عثمان بن عفان «برخي از اصحاب چنان اندوهگين شدند که چيزي نمانده بود به وهم دچار آيند» (3).
در شهادت علي (ع) فرزندان آن حضرت (ع) و مردم کوفه به شدت گريه کردند (4) و هنگامي که امام حسن (ع) به شهادت رسيد، برادرش محمد حنفيه مرثيه و نوحه سرايي کرد (5) و بي شک نخستين کساني که در شهادت امام حسين (ع) به عزاداري پرداختند، اهل بيت آن حضرت (ع) و بني هاشم بودند.
شروع عزاداري آن حضرت (ع) بدون فاصله بعد از شهادت آن جناب در سرزمين کربلا بود؛ نقل شده پس از آن که امام حسين (ع) از پشت اسب به زمين افتاد و اسب خون آلود آن حضرت (ع) به خيمه ها رفت، زنان و خواهران و دختران آن حضرت (ع) به محض شنيدن صداي اسب از خيمه ها بيرون ريخته و بر سر و صورت خود زدند و جناب ام کلثوم فرياد مي کرد: «وامحمداه! واجداه! وانبياه! واابالقاسماه! واعلياه! واجعفراه! واحمزتاه! واحسناه! اين حسين (ع) است که به زمين افتاده و در کربلا نقش زمين شده سرش از قفا بريده شده و عمامه و ردايش به غارت رفته و آن قدر گريست تا غش کرد» (6).
و بعد از آن در کوفه و مدينه و در زمان امام صادق (ع) و ... عزاداري سالار شهيدان حسين ابن علي (ع) به همين صورت انجام مي گرفت (7).
البته از برخي وعاظ محترم و مورد اعتماد شنيده شده است که آنها به نقل از امام صادق (ع) مي گفتند که آن حضرت (ع) جوانان را ترغيب مي نمودند که در کوي و برزن ها با صداي رسا نداي «يا حسين، يا حسين» و فرياد مظلوميت بر آن حضرت (ع) سر دهند.
و همان طور که آيت الله مصباح يزدي در کتاب نفيس «آذرخشي ديگر در آسمان کربلا» آورده اند وقتي معارف (حاصل شده از منبرها و جلسه هاي ديني) با احساسات روحي و هيجانان قلبي توأم شود و ميزان تأثير گذاري به مراتب بيشتر است و اين يک مطلب علمي و روان شناختي است لذا از قديم هم منبر علما دو قسمت بود، يک بحث علمي و سپس جلسه روضه خواني.
به هر صورت عزاداري به شکل معين مثلا در قالب سينه زني و زنجير زني و ... به نحو مستقيم ريشه روايي ندارد و گويا شکل برپايي مراسم عزاداري، به خود مردم واگذار شده است تا با انطباق اصول کلي دين و راهنمايي ائمه اطهار (ع) و بزرگان دين با عرف محلي، تکريم و تجليل شايسته از ائمه معصومين (ع) بجا آورند، و گفته اند راه افتادن دسته هاي سينه زني از زمان آل بويه در ميان شيعيان رايج گرديد. در عصر صفوي نيز دسته هاي سينه زني همراه با خواندن اشعار با آهنگ يک نواخت -که در سوگ امام حسين (ع) سروده شده بود- در کوچه ها و خيابان مي گشتند. دراين عصر براي افزايش هيجان مردم و هر چه شکوهمندتر شدن دسته هاي عزاداري، نواختن طبل و کوبيدن سنج معمول گرديد و ادوات جنگي -که در ميدان رزم کاربرد داشت- به اين گونه مجالس راه يافت. شيپورزني، علم گرداني، حرکت دادن کتل، مورد استفاده سوگواران قرار گرفت (8).
از جمله چيزهايي که بعد از اين عصر به دسته هاي سينه زني اضافه شد، عبارت بود از خون آلود کردن سر و صورت با تيغ زدن و قمه زدن به فرق سر با توجه به گزارش هايي که در عصر قاجار موجود است، اين عمل در آن زمان معمول و رايج بوده است (9).
از تحول در شيوه هاي سينه زني و زنجير زني، استفاده مي شود که اين مسأله از خواست هاي اجتماعي و بافت هاي جامعه، فرهنگ و آداب آنها سرچشمه مي گيرد، البته سزاوار است که اصل و اساس اين نوع سينه زدن ها پذيرفته شود، زيرا در جوشش احساسات و عواطف و تحريک هيجان اثرات مثبت دارد، اما هيأت هاي مذهبي توجه داشته باشند که سينه زني و زنجير زني، علم برداري و ... ، به حرکت هاي نمايشي، اضافي، بالا و پائين پريدن با خرافات و اوهام آلوده نگردد، که اين گونه حرکات عزاداري را از سادگي و محتوي تهي مي سازد اما راجع به اشک:
گريستن و گرياندن زماني ارزش دارد و اثرش بيشتر خواهد بود که از گفتار امام حسين (ع) و مصائب عاشورا تأثير پذيرفته باشد، نه از صوت زيباي مداحان و دلتنگي دنيا، که متأسفانه گاهي ديده مي شود مردم دنبال صوت زيبا هستند و علاقه زيادي به خطابه ندارند، و آن چه که بايد در عزاداري امام حسين (ع) بيشتر مورد عنايت قرار گيرد، آشنايي با اهداف بلند امام (ع) و فرهنگ عاشورا و عبرت آموزي از اين حادثه دردناک تاريخي است که اگر اين مهم مورد غفلت قرار نگيرد، هم اشک خواهد بود و هم شکوه و هيجان و هم کوهي از احساسات و نفرت عليه بيدادگري.
بنابراين هر چند در مورد کيفيت عزاداري (سينه زني و زنجير زني) حديث و يا روايتي نداشته باشيم و ضرورت هم ندارد که در تمامي موارد جزئي، حديث و دستور خاص وارد شده باشد زيرا اصل و کليت آن از سوي ائمه (ع) بيان شده است. اما از مجموع احاديثي که در رابطه با اصل عزاداري امام حسين (ع) و نيز از سيره مستمره ائمه (ع)، مي توان استفاده کرد، اين است که عزاداري امام حسين (ع) بايستي توأم با شکوه، فرياد، هيجان، اشک و ناله برخواسته از مکتب عاشورا باشد و طبيعي است ک لباس سياه پوشيدن، راه اندازي دستجات، دسته هاي سينه زني و زنجير زني به شکل معقول و متعارف و همراه با وقار، حزن، اندون و ماتم، تا حدي که موجب وهن اسلام و اضرار بر نفس نباشد نقش مثبت و سازنده در شکوه و شور مجالس عزا دارد و نمي توان آن را نفي کرد.
-------------------------
پي نوشت ها:
1. ابن هشام، سيره النبويه، ج 2، ص 428.
2. عبد الملک ابن هشام حميري، سيره النبويه، ترجمه سيد هاشم رسولي، اسلاميه، ج 4، ص 122.
3. همان، ج 2، ص 252.
4. شيخ عباس قمي، منتهي الآمال، احمدي، 1368 ش، ج 1 و 2، صص 211، 220 و 223.
5. ابوالحسن علي بن حسين مسعودي، مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاينده، تهران، بنگاه، 1360، ج 2، ص 3.
6. خوارزمي، مقتل الحسين، الجزء الثاني، دار انوار الهداي، ط اول، 1418 هـ، ص 43.
7. سيد بن طاووس، اللهوف، ترجمه عبدالرحيم عقيقي بخشايشي، قم، نويد، 1378 ش.
8. ر.ک: پشرو چلکووسکي، تعزيه هنر بومي ايران، ترجمه داوود حاتمي، علمي هرهنگي، ج 1، 1367 ش، ص 10.
9. بنجامين، ايران و ايرانيان، ترجمه محمد حسين کرد، جاويدان، ج 1، 1363، ص 248.
*
نظرات شما عزیزان:
:: موضوعات مرتبط: معصومین، امام حسین ع، ،
نویسنده : یارگمنام مهدی
تاریخ : پنج شنبه 15 / 3 / 1393
زمان :
آمار
وب سایت:
